Category: Blog

ऐका हो ऐका … क्रिकेटच्या जगतात एक नवीन लीग सुरु झाली आहे हो. तुफान फटकेबाजी, एक से बढकर एक खेळाडू, संगीतावर नृत्य करणाऱ्या चियर गर्ल्स आणि एकूणच धमाल… ही नवीन लीग क्रिकेट प्रेमींसाठी पर्वणीच आहे…. ऐका हो ऐका.. अशी दवंडी ऐकू आली का कुठे? नाही आली म्हणता…. अरे हो, नसेल आली. आपण इथे भारतात राहतोय ना… ही घोषणा झाली होती दक्षिण आफ्रिकेत. आपण तिथले पेपर्स वाचत नाही, त्यामुळे काही दिवसांपूर्वी तिकडे सुरु झालेली ही SA२० लीग आपल्याला फारशी माहित असायचं काही कारण नाही. पण ही लीग सुरु झाली आहे, क्रिकेट जगतातील अजून एक लीग. खरं तर उशीरच झाला आहे, पण दक्षिण आफ्रिकेने आपली लीग सुरु केली खरी. 

साल २००८. नुकताच भारताने टी-२० विश्वचषक जिंकला होता. क्रिकेटमधला हा नवीन फॉरमॅट सगळ्यांनाच भुरळ घालत होता. त्याच्या काही दिवस अलीकडेपलीकडेच झी ग्रूप ने आपली एक क्रिकेट लीग सुरु केली होती. हा खऱ्या अर्थाने बीसीसीआय ला धक्का होता. बीसीसीआयने लगोलग त्या खेळाडूंवर बंदी आणून लीगचा निषेध केला होता. पण ह्या सगळ्या गदारोळात प्रसिद्ध झालेल्या टी-२० क्रिकेटचा फायदा आपल्या क्रिकेट बोर्डाने उठवला नसता तरच नवल होते. २००८ च्या मार्च-एप्रिल महिन्यात आयपीएल ची सुरुवात झाली आणि बघता बघता ह्या लीगने ह्या वर्षी १५ वर्षे पूर्ण केली आहेत. ह्या लीगमध्ये अनंत अडचणी आल्या. कधी संघांची संख्या बदलत गेली, कधी नावे बदलली, खेळाडू बदलत गेले, कधी सरकारने लीग खेळण्यास असमर्थता दाखवली तर कधी आणखी काही. कोविड मुळे २ वर्षे तर सगळं जगच ठप्प होतं. पण अशातही आयपीएल खेळवली गेली. कधी भारतात, कधी दक्षिण आफ्रिकेत तर कधी युएई मध्ये. त्या दोन वर्षात अनेक क्रिकेट मालिका रद्द झाल्या, अगदी टेस्ट चॅम्पियनशीप आणि विश्वचषक स्पर्धेच्या तारखा, फॉरमॅट्स, नियम बदलले पण आयपीएल मात्र घडत राहिली. ह्या मागे कारणे काय आहेत हे न शोधलेलंच बरं, पण निदान रसिकांना क्रिकेट बघायला मिळत होतं. त्याच आयपीएलच्या यशानंतर आता गेल्या ५-१० वर्षात अनेक लीग्सचं पेव फुटलं आहे. ऑस्ट्रेलियाची बिग बॅश लीग, वेस्ट इंडिज बेटांवरील कॅरिबियन प्रीमियर लीग, इंग्लंड मधील टी२० ब्लास्ट, बांगलादेश प्रीमियर लीग, पाकिस्तान सुपर लीग अशा एक ना अनेक लीग्स सुरु झाल्या आहेत. थोडेफार नियम वेगळे असले तरी ह्या स्पर्धांचा ढाचा साधारण सारखाच आहे. ६-८-१० संघ (बहुतेकवेळा वेगवेगळ्या शहरांची नावं असलेले), त्यात साधारण १८-२५ खेळाडू, ६-८ परदेशी खेळाडू, त्यातील ३ किंवा ४ खेळाडूंना सामन्यात खेळण्याची परवानगी, ह्या सगळ्या खेळाडूंचा लिलाव, संघांमागे असलेले धनाढ्य राजकारणी, व्यावसायिक, फिल्म स्टार्स आणि त्यांनी फेकलेले पैसे. खरं तर आता ह्या सगळ्याची आपल्याला सवय झाली आहे. 

ह्या सगळ्या प्रकारात आपण देश विरुद्ध देश हा खेळ जणू विसरूनच गेलो आहोत. पूर्वी दुरंगी-तिरंगी-चौरंगी मालिका होत असत, त्या आता संपल्या आहेत. एकदिवसीय क्रिकेट जणू शेवटाकडे वाटचाल करत आहे. टी-२० क्रिकेटचा सुकाळ झाला आहे, पण अनेक देशांमधलं कसोटी क्रिकेट जवळजवळ संपलं आहे. आता श्रीलंका, वेस्ट इंडिज, पाकिस्तान, झिम्बाब्वे, बांगलादेश ह्या देशांचे कसोटी संघ फक्त नावालाच आहेत. काही वर्षांपूर्वी आयर्लंड आणि अफगाणिस्तान संघांना कसोटीचा दर्जा मिळाला, पण त्यांनी शेवटचा कसोटी सामना खेळून किती वर्षे झाली ह्याचा कोणी शोध घेतला आहे का? कसोटी क्रिकेट खऱ्या अर्थाने शिल्लक आहे ते भारत, ऑस्ट्रेलिया, इंग्लंड आणि काही प्रमाणात न्यूझीलंड मध्ये. ह्या वर्षी एकदिवसीय क्रिकेटचा विश्वचषक होईल. दर चार वर्षांनी होणार हा विश्वचषक पूर्वी क्रिकेट रसिकांसाठी एक पर्वणीच असे. शेवटचा हा विश्वचषक २०१९ मध्ये झाला होता, तो देखील आपल्या चांगला लक्षात असेल. पण ह्या दरम्यान टी-२० क्रिकेटचे २ विश्वचषक होऊन गेले आहेत. टी-२० क्रिकेट हा प्रकार हा रॉकेट पेक्षाही जोरात सुरु आहे. टी-२० मुळे काही चांगल्या गोष्टी नक्कीच झाल्या, पण त्याच फॉरमॅट मध्ये सुरु झालेल्या लिग्समुळे मात्र खेळाडूंचं क्रिकेट देशांऐवजी वेगवेगळ्या शहरांकडे, संघांकडे केंद्रीत झालं आहे. आज एखादा खेळाडू भारताचा, ऑस्ट्रेलियाचा  किंवा आफ्रिकेचा ओळखला जात नाही, तर तो मुंबई इंडियन्सचा, चेन्नई सुपर किंग्सचा किंवा मेलबर्न स्टार्सचा खेळाडू म्हणून ओळखला जातो. हळूहळू दोन देशांमधील क्रिकेट नष्ट होईल का अशी भीती वाटू लागली आहे. अजून एक महत्वाची गोष्ट म्हणजे अनेक खेळाडू आता देशाकडून खेळण्याच्या ऐवजी लीग्स मधील संघांकडून खेळण्यासाठी प्राधान्य देतात. खास करून वेस्ट इंडिज आणि दक्षिण आफ्रिकेच्या खेळाडूंची ही सवय आपल्याला दिसून येते. अनेकदा अनेक आजी-माजी क्रिकेटपटू ह्या विरुद्ध बोलताना दिसतात, पण ह्या गोष्टी काही बदलणार नाहीयेत.    

वर उल्लेख केलेल्या लीग्स ह्या खऱ्या अर्थाने प्रातिनिधिक म्हटल्या पाहिजेत. ह्या पलीकडेही अनेक लीग्स असलेल्या आपल्या दिसून येतात. काहीच दिवसांपूर्वी सुरु झालेली SA२० (दक्षिण आफ्रिका), सुपर स्मॅश (न्यूझीलंड), लंका प्रीमियर लीग (श्रीलंका), नेपाळ टी-२० लीग (नेपाळ) ही अशीच काही उदाहरणे. आता ह्या वर्षी कदाचित युएई मधील इंटरनॅशनल टी-२० लीग आणि अमेरिकेची मेजर क्रिकेट लीग सुरु झाली तर हे चित्र अधिकच विदारक होण्याची शक्यता आहे. ह्या लीग्स मधून मिळणारे पैसे, त्याकडे आकर्षित होणारे क्रिकेटपटू, त्यांची स्थैर्यता ह्या सगळ्याचा विचार करता कदाचित ह्या लीग्समुळे क्रिकेटचे सगळे संदर्भ बदलण्याची शक्यता आहे. आता पुढील काही वर्षात सगळेच क्रिकेटपटू ह्या लीगचे खेळाडू किंवा त्या लीगमध्ये सहभागी झालेले खेळाडू म्हणून ओळखले जाण्याची शक्यता आहे. क्रिकेटचं ग्लोबलायझेशन करण्याच्या नादात आपण कदाचित खेळाडूंना लीग क्रिकेट मधेच बांधून ठेवतो आहोत, आणि  हे चित्र नक्कीच भयावह आहे. 

“अरे काय खेळतोय हा सूर्या, काय तुफान हाणतो यार तो.” आज सकाळी एका मित्राचा फोन आला होता. सूर्यकुमार यादवच्या राजकोटच्या खेळीवर स्वारी प्रचंड फिदा होती. “अरे हा खरोखर एबी डिव्हिलियर्स आहे रे. त्याचे शॉट्स बघ, कुठूनही ३६० अंशात फटके मारतोय.” सूर्यकुमार यादवचं कौतुक काही थांबत नव्हतं. खरं सांगायचं तर अशीच काहीशी भावना माझी पण झाली होती. पण ही भावना फक्त एका मॅचपूरती नव्हती, तर गेले काही महिने हा सूर्या जे खेळतो आहे त्या बद्दल होती. सूर्यकुमार यादव ह्या नावाभोवती आता एक वलय आहे. मुंबई, पश्चिम विभाग, इंडिया ए,  कोलकाता नाईट रायडर्स, मुंबई इंडियन्स आणि आता टीम इंडिया साठी खेळणारा सूर्या क्रिकेट रसिकांच्या गळ्यातला ताईत झाला आहे. त्याला बघून कोणाला एबीडी आठवतो, तर कोणाला त्याचा तो झोपून मारलेला हूक शॉट बघताना साक्षात रोहन कन्हायची आठवण होते. कदाचित ही खूप मोठी नावं असतील, पण आजच्या घडीला – गेले काही महिने, सूर्यकुमार यादव जे खेळतो आहे, त्याला काहीच तोड नाही. खेळाच्या छोट्या फॉरमॅट मध्ये, विशेषतः टी२० क्रिकेटमध्ये त्याची बॅट अक्षरशः तळपते आहे. ४५ आंतरराष्ट्रीय टी२० सामन्यात १५०० पेक्षा जास्त धावा, तेही ४६ च्या सरासरीने, त्यात ३ शतकं आणि १३ अर्धशतकं, आणि सगळ्यात महत्वाचं म्हणजे १८० चा स्ट्राईक रेट. २ वर्षांपूर्वी आंतरराष्ट्रीय टी२० क्रिकेटमध्ये पदार्पण केलेल्या सूर्यासाठी हे आकडे खूप मोठे आहेत, जणू त्याच्या पराक्रमाची ग्वाही देणारे. अजून एक महत्वाची गोष्ट म्हणजे सूर्या फलंदाजीला येतो ते २ किंवा ३ विकेट्स गेल्या नंतर. म्हणजे तो जास्तीत जास्त १२-१५ षटके फलंदाजी करतो, ह्याचा विचार केला तर हे आकडे अजूनच मोठे भासू लागतात. गेल्या सहा महिन्यात सूर्याने आंतरराष्ट्रीय टी२० सामन्यात ३ शतके ठोकली आहेत (इंग्लन्ड विरुद्ध जुलै २०२२ मध्ये ११७, न्यूझीलंड विरुद्ध नोव्हेंबर २०२२ मध्ये १११ आणि परवा श्रीलंकेविरुद्ध ११२), आणि चौथ्या क्रमांकावर फलंदाजीला येऊन ३ शतके ठोकणारा तो एकमेव फलंदाज आहे.

सूर्यकुमार यादव आता ३२ वर्षांचा आहे. वयाच्या तिशीत त्याने टीम इंडिया मध्ये पाऊल ठेवलंय. मुंबई क्रिकेट मध्ये तो झळकायला लागला ते २०१० पासून. त्या १०-१२ वर्षात अनेक चढ उतार बघत त्याने मुंबई साठी अनेकदा चमकदार कामगिरी केली आहे. मुंबई ही क्रिकेटची खाण, आणि त्यातून मिळालेलं हे रत्न. ह्या सूर्याचा मुंबई पासून सुरु झालेला प्रवास जगाने बघितला आहे. नुकतंच सुरु झालेलं आयपीएल सूर्यकुमार यादव साठी जणू पर्वणीच ठरलं. आयपीएल मधला त्याचा प्रवास मुंबई-कोलकाता-मुंबई असा झाला आहे. ह्याच कालावधीत त्याच्या दोन्ही संघांनी आयपीएल स्पर्धा जिंकल्या, आणि त्यात सूर्याचा मोठा वाटा होता. मधल्या फळीतील चमकदार कामगिरी करणारा फलंदाज ही त्याची ओळख अजूनही कायम आहे. आयपीएल मुळेच कदाचित त्याला आंतरराष्ट्रीय क्रिकेटपटूंचा सहवास लाभला. ह्या सर्वांबरोबर ड्रेससिंग रूम शेअर करणे हा देखील मस्त अनुभव असणार. सूर्याच्या पोतडीतून एक एक फटका बाहेर येत गेला आणि त्यावर छाप बसत गेली ती ए बी डिव्हिलियर्सची. आयपीएल मध्ये एक एका स्टारचे जणू कंपूच तयार झाले आहेत. कोणी धोनीचे फॅन्स आहेत, कोणी रोहितचे तर कोणी विराटचे. पण सर्वच क्रिकेट रसिक एबीडीचे मोठे पंखे आहेत. हा मनुष्य भारतीय नसला तरी भारतीय क्रिकेट रसिक त्यावर मनापासून प्रेम करतात. त्याच्या खेळाचे कौतुक करतात. सूर्यकुमार यादवची तुलना डिव्हिलियर्स बरोबर होणे, रसिकांना त्याच्या शॉट्स मध्ये एबीडीची झलक दिसणे हा सूर्याचा मोठा बहुमान आहे. आणि अर्थातच सूर्याला देखील त्यात आनंद वाटत असेल. 

सूर्याच्या समोर आता अनेक आव्हाने आहेत ह्यात काही शंका नाही. आता भारतीय क्रिकेट रसिकांची त्यांच्याकडून मोठी अपेक्षा आहे. जरी त्याच्या नावावर फक्त १५ एकदिवसीय आणि ४५ टी२० सामने असतील तरी देखील त्याच्याकडे संघाचा आधारस्तंभ म्हणून बघितले जात आहे. भारतीय संघाची मधली फळी आता ह्या पुढे सूर्याच्या खांद्यावर उभी असेल. आणि ही जबाबदारी खूप मोठी आहे. त्यात २०२३ हे वर्ष एकदिवसीय विश्वचषकाचं आहे, आणि तो विश्वचषक भारतात होणार आहे. अश्यावेळी हे जबाबदारीचं ओझं कैक पटीने वाढणार आहे. गेल्या काही वर्षात भारतीय संघाने आयसीसी ट्रॉफी जिंकलेली नाही, आपण फलंदाजी विभागात अजूनही धडपडतो आहोत, अजूनही आपला कॅप्टन-कॅप्टन असा खेळ सुरु आहे, अनेक खेळाडूंच्या दुखापतींमुळे संघाची घडी थोडी बिघडली आहे… अश्या वेळी भारतीय क्रिकेट रसिकांना सूर्यकुमार यादवचा खरा आधार आहे. सूर्या उत्तम फलंदाज तर आहेच पण संघाची धुरा वाहून नेण्याची ताकद त्याच्याकडे नक्की आहे. तो एक अप्रतिम क्षेत्ररक्षक देखील आहे. त्यामुळे ह्या वर्षात त्याचं काम, त्याच्यावर असलेली जबाबदारी मोठी असेल. आता त्याचा समावेश कसोटी संघात देखील केला जावा अशी मागणी होते आहे. काही दिवसातच आपली ऑस्ट्रेलिया विरुद्धची कसोटी मालिका सुरु होईल. वर्ल्ड टेस्ट चॅम्पियनशीपच्या अंतिम सामन्यात खेळायचं असेल तर भारताला ह्या मालिकेत विजय मिळवणे आवश्यक आहे. ह्या मालिकेत आणि जर अंतिम सामन्यात आपण प्रवेश केला तर त्या सामन्यात सूर्यकुमार यादव सारखा खेळाडू असणे आपल्या संघासाठी आवश्यक आहे कदाचित सूर्या ह्या मालिकेतील एक्स फॅक्टर ठरू शकेल. एकूणच त्याच्यासमोर असलेली आव्हाने आणि त्याची ती आव्हाने पेलून नेण्याची क्षमता लक्षात घेता, सूर्यकुमार यादव हा ह्या वर्षातील मोठा खेळाडू ठरणार आहे.  

गेल्या काही वर्षातील क्रिकेट मोठ्या प्रमाणावर बदललं आहे. एकूणच हे क्रिकेट खूपच वेगवान झालंय. आणि अश्यावेळी सूर्यकुमार यादव सारखा ३६० अंशात खेळणारा, आणि संघाच्या गरजेप्रमाणे स्वतःला बदलू शकणार फलंदाज भारतीय संघात असेल तर भारतीय क्रिकेट कडून ह्या वर्षात काही चांगल्या कामगिरीची अपेक्षा करता येईल. सूर्यकुमार यादव आता मोठा खेळाडू म्हणून ओळखला जातो, कदाचित २०२३ हे वर्ष त्याला एक लिजंड म्हणून घडवण्यात मोठं ठरू शकेल. हे घडावं अशी भारतीय क्रिकेट रसिकांची अपेक्षा आहे हे नक्की. 

काही वर्षांपूर्वी आयसीसीने टेस्ट चॅम्पियनशीपची सुरुवात केली. हा एक प्रयॊग असला तरीदेखील क्रिकेटच्या दृष्टीने अतिशय महत्वाचा होता.एकीकडे टी२० क्रिकेट फैलावत असताना क्रिकेटचा प्रमुख फॉरमॅट कसोटी क्रिकेट मात्र कुठेतरी कमी पडतंय अशी सर्वत्र भावना होती. ९० च्या दशकात जेंव्हा एकदिवसीय क्रिकेट जोरात होतं आणि सर्वत्र त्या फॉरमॅटची चर्चा असे, तेंव्हा कसोटी क्रिकेट आता लवकरच संपणार आहे असं बोललं जात असे. त्यानंतर काही वर्षांनी टी२० सामने सुरु झाले. त्याचबरोबर इतर काही फॉरमॅट्सचा (उदा. टी१० आणि हंड्रेड) जन्म झाला, पण टेस्ट क्रिकेट अजूनही तसेच आहे. हो, अनेकदा सामना ड्रॉ करण्याकडे संघांचा कल असायचा, त्यामुळे अनेकदा कसोटी सामने बोरिंग व्हायचे. ५-५ दिवस चालणारे सामने प्रेक्षकांना नको असायचे, त्या क्रिकेटमध्ये हाणामारी नसायची, पॉवर प्ले च्या ओव्हर्स नसायच्या… प्रेक्षकांनी कसोटी सामन्यांकडे जणू पाठ फिरवली होती. अर्थात, त्याला पूर्णपणे कसोटी क्रिकेट जबाबदार होतं असंही म्हणता येणार नाही. एकूणच प्रेक्षकांचा कसोटी क्रिकेटमधला इंटरेस्टच संपला होता. अशा वेळी कसोटी क्रिकेट वाचवणं आवश्यक होतं कारण आजही अनेक प्रेक्षक कसोटी क्रिकेटलाच महत्व देतात. त्यांच्यासाठी तेच खरं क्रिकेट आहे. इतकंच काय, प्रेक्षकांच्या मनावर अधिराज्य गाजवणारे अनेक क्रिकेटपटू देखील कसोटी क्रिकेटलाच प्राधान्य देतात. कसोटी किंवा टेस्ट क्रिकेट हे एक वेगळ्या प्रकारचं क्रिकेट आहे, आणि त्याचं महत्व इतर दोन्ही फॉरमॅट्सपेक्षा जास्त आहे असं जाणकार समीक्षक नेहमी सांगतील. ह्याच क्रिकेटला थोडंफार बदलायचा प्रयत्न टेस्ट चॅम्पियनशीप ह्या स्पर्धेने केला. 

अनेकदा अनेक लोक विचारतात की खरंच ह्या चॅम्पियनशीप ची गरज आहे का? कसोटी क्रिकेट टिकवणं खरंच इतकं आवश्यक आहे का? आजच्या टी२० च्या प्रेक्षकाला तीन तासातली ती बॅटिंग आणि बॉलिंग बघायची असते. त्याला संपूर्ण दिवस सामना बघण्याची इच्छा देखील नाही. पण टी२० क्रिकेटमध्ये आपण जे बघतो त्याला क्रिकेट म्हणता येईल का? खेळाडूंच्या स्किल्सना पुरेपूर संधी ह्या क्रिकेटमध्ये मिळते का? आडवेतिडवे फटके मारून धावा करणे ह्याने प्रेक्षकांचे समाधान होत असेल पण खेळाडूची भूक नाही ना भागत. आपण बाहेर कितीही दिवस बर्गर आणि पिझ्झा खाल्ला तरीदेखील घरी येऊन भाजी भाकरी मध्येच आपल्याला जास्त आनंद मिळतो ना. कसोटी क्रिकेट हे त्याचा समाधानाची, आनंदाची अनुभूती देणारं क्रिकेट आहे. आणि खरं क्रिकेट हवं असेल तर कसोटी क्रिकेट टिकावं आणि जगावं म्हणून प्रयत्न करणे आवश्यक आहे. क्रिकेट इतर अनेक देशात पोहोचवणं जितकं आवश्यक आहे तितकंच आवश्यक आहे ते म्हणजे कसोटी क्रिकेट टिकवणं. आणि तोच प्रयत्न आयसीसी टेस्ट चॅम्पियनशिपच्या माध्यमातून करताना दिसतात. ह्यावर्षी – २०२३ मध्ये आयसीसी टेस्ट चॅम्पियनशीपची फायनल होईल. हा ह्या चॅम्पियनशीपचा दुसरा सिझन असेल. आजही ह्या स्पर्धेत काही त्रुटी आहेत हे नक्की, पण अशी स्पर्धा घडणे आणि वाढणे हे क्रिकेटच्या दृष्टीने अत्यंत आवश्यक आहे. एकदिवसीय आणि टी२० क्रिकेटसाठी ज्या प्रकारे विश्वचषक स्पर्धा होते, त्याच प्रकारे कसोटी क्रिकेटमध्ये स्पर्धा होऊन त्यातील विजेत्याला मिळणारे बक्षीस म्हणजे ही टेस्ट चॅम्पियनशीपची गदा.    

टेस्ट चॅम्पियनशीप २ वर्षांची आहे. टेस्ट क्रिकेट खेळणाऱ्या संघांमध्ये ह्या दोन वर्षांच्या कालावधीत काही कसोटी सामने खेळवले जाऊन, काही वेगळ्या पद्धतीने त्याची मोजणी (पॉईंट्स सिस्टीम) करून मगच पुढे चॅम्पियनशीप साठीचे संघ ठरवले जातात आणि त्या दोन संघात अंतिम सामना खेळवला जातो. २०२१ साली झालेल्या पहिल्या अंतिम सामन्यात न्यूझीलंड आणि भारत हे डोंग एकमेकांशी भिडले, आणि त्यात न्यूझीलंडने विजय मिळवला. हा सामना इंग्लंडमध्ये खेळवला गेला. एका त्रयस्थ देशात झालेला हा अंतिम सामना (केवळ भारत खेळत होता म्हणून) अनेक प्रेक्षकांनी बघितला. ह्या सामन्यावर देखील टीका करण्यात आली. मुळात हा सामना त्रयस्थ देशात खेळवायला हवा होता का? कदाचित एक अंतिम सामना न ठेवता, तीन किंवा पाच सामन्यांची मालिका खेळवली गेली असती तर? भारत ह्या सामन्यात खेळत नसता तर त्याला मिळालं तितकं महत्व मिळालं असतं का असे अनेक प्रश्न विचारले गेले. कदाचित क्रिकेटच्या ह्या बिझी शेड्यूल मध्ये तीन सामन्यांची मालिका खेळवता आली नसती, पण सामना कुठे खेळवायला हवा ह्याचा निर्णय दोन अंतिम संघांवर सोडता आला असता तर? आणि त्रयस्थ देशच हवा तर मग भारतीय उपखंडातील एखाद्या देशात किंवा वेस्ट इंडिज मध्ये हा सामना का खेळवला गेला नाही? असेही प्रतिप्रश्न निर्माण होतात. हे प्रश्न ह्यासाठी महत्वाचे आहेत की ह्यावर्षी होणारा अंतिम सामना देखील असाच त्रयस्थ भूमीवर खेळवला जाईल. आयसीसीने खूप आधीच ह्या अंतिम सामन्याची जागा निवडली आहे. हा सामना २०२३ च्या जून-जुलै मध्ये इंग्लंडमध्ये खेळवला जाईल. (जिथे पहिल्या स्पर्धेचा देखील अंतिम सामना खेळवला गेला होता.) आणि महत्वाची गोष्ट म्हणजे ह्या वर्षीच्या अंतिम सामन्यासाठी इंग्लंड अपात्र ठरला आहे ह्यावर शिक्कामोर्तब झाले आहे. म्हणजे पुन्हा एकदा पहिले पाढे पंचावन्न असेच म्हणावे लागणार आहे. 

ह्या वर्षी होणाऱ्या टेस्ट चॅम्पियनशीप स्पर्धेतील दोन प्रमुख दावेदार आहेत ते म्हणजे ऑस्ट्रेलिया आणि भारत. इतर दोन संघांना – दक्षिण आफ्रिका आणि श्रीलंका, ह्या अंतिम सामन्यात खेळण्याची अतिशय कमी का होईना पण संधी आहे. तरीदेखील आजच्या घडीला ऑस्ट्रेलिया आणि भारताचे पारडे अंमळ जड आहे हे नक्की. ऑस्ट्रेलियाचे ह्या स्पर्धेसाठी ५ कसोटी सामने शिल्लक आहेत आणि भारताचे ४. पण महत्वाची गोष्ट म्हणजे पुढच्या २ महिन्यात भारत आणि ऑस्ट्रेलिया ह्या दोन संघात ४ कसोटीची मालिका खेळवली जाणार आहे, ती देखील भारतात. ऑस्ट्रेलियाचे ह्या अंतिम सामन्यात खेळणे जवळ जवळ नक्की आहे, पण भारतासाठी ही चार कसोटीची मालिका अतिशय महत्वाची आहे. भारताने ही मालिका दोन कसोटीच्या अथवा त्यापेक्षा चांगल्या फरकाने जिंकली तर भारत देखील अंतिम सामन्यात खेळू शकेल. ही मालिका घराच्या मैदानावर खेळवली जात असल्याने भारतीय संघाला ही मालिका जिंकणे जड जाऊ नये. भारतीय संघाला घरच्या मैदानावर हरवणे तसे अवघडच आहे. दोन वर्षांपूर्वी भारतातील फिरकीला साथ देणाऱ्या खेळपट्टीवर आपण इंग्लंडवर मात करूनच टेस्ट चॅम्पियनशीपच्या अंतिम सामन्यात प्रवेश मिळवला होता. 

आजच्या घडीला आपला संघ एका संक्रमणातून जात आहे. खराब फॉर्म, दुखापतग्रस्त खेळाडू, चुकीची संघनिवड, कॅप्टनसीचे गोंधळ अश्या सगळ्या वातावरणात आपण अंतिम फेरीपर्यंत पोहोचतो आहोत हीच मोठी गोष्ट आहे. त्यात पुढील मालिका (ऑस्ट्रेलिया विरुद्धची) फिरकी खेळपट्टीवर खेळणे आणि नंतर इंग्लंडमध्ये विपरीत वातावरणात आणि खेळपट्टीवर अंतिम सामना खेळणे भारतीय संघासाठी आव्हान असेल. त्यात समोर अंतिम सामन्यात ऑस्ट्रेलियाचे आव्हान असेल ते तर वेगळेच. जून जुलै महिन्यातील इंग्लंडमधील वातावरण आपल्यापेक्षा ऑस्ट्रेलियासाठी जास्त अनुकूल असेल. अश्यावेळी भारतीय खेळाडू ह्या आव्हानांचा कसा मुकाबला करतात हे पाहणे महत्वाचे ठरेल. भारतीय संघाने आयसीसीच्या बहुतेक स्पर्धांमध्ये विजेतेपद मिळवले आहे  आपल्या संघाने टेस्ट चॅम्पियनशीप स्पर्धेतही चांगली कामगिरी करून विजेतेपद मिळवावे अशीच भारतीय क्रिकेट रसिकांची अपेक्षा असेल. ही चांगली कामगिरी (आणि विजेतेपद) भारतीय क्रिकेटला देखील एका नव्या ऊंचीवर घेऊन जाईल ह्यात शंका नाही. 

२०२२ हे वर्ष संपलं. खरं सांगायचं तर हे वर्ष भारतीय क्रिकेटच्या दृष्टीने फार काही चांगलं गेलं असं म्हणता येणार नाही. ह्या वर्षात भारतीय क्रिकेटने बरेच चढ उतार बघितले, अर्थात त्यामध्ये उतारच जास्त होते. क्रिकेटच्या तीनही फॉरमॅट्स मध्ये भारतीय संघाने फार काही चांगली कामगिरी केली असे म्हणता येणार नाही. भारतीय संघाने तीनही फॉरमॅट्स मध्ये अनेक वेगवेगळे बदल केले, अनेक नवनवीन गोष्टी तपासून बघितल्या, बरेच कॅप्टन्स बदलून बघितले पण पाहिजे तितकं आणि पाहिजे तसं यश हाती लागलं असं काही म्हणता येणार नाही. दक्षिण आफ्रिका (२ कसोटी) आणि इंग्लंड मधील एकमेव कसोटी हारून देखील आपण अजूनही २०२३ मधल्या टेस्ट चॅम्पियनशीपसाठी पात्र ठरू बघतो आहोत हीच काय ती आनंदाची गोष्ट. अर्थात ह्या मध्ये आपल्या चांगल्या खेळापेक्षा इतर संघांचे वाईट खेळणे जास्त कारणीभूत आहे. ह्या वर्षात कसोटी क्रिकेटमध्ये आपण विराट कोहली, रोहित शर्मा, जसप्रीत बुमराह आणि के एल राहुल असे तीन कर्णधार बघितले, पण यश नावाची गोष्ट अजूनही थोडी लांबच आहे. आपल्या प्रमुख खेळाडूंचे अपयश ही देखील ह्या वर्षातील महत्वाची गोष्ट. विराट, रोहित, राहूल किंवा बुमराह सारखे खेळाडू ह्या वर्षी पाहिजे तितके चमकले नाहीत. त्यात रोहित, राहूल, बुमराह सारखे खेळाडू बराच काळ दुखापतीने ग्रस्त होते. २०२२ च्या वर्षात फारसे एकदिवसीय सामने खेळले गेले नाहीत. तुलनेने हे वर्ष टी२० क्रिकेटचे होते. ह्या वर्षात टी२० क्रिकेट आशिया चषक आणि विश्वचषक अश्या दोन प्रमुख स्पर्धा खेळवल्या गेल्या. त्यामुळे टी२० क्रिकेट जास्त खेळवलं गेलं. भारतीय संघाला ह्याही फॉरमॅटमध्ये फार काही यश मिळालं असं म्हणता येणार नाही. आशिया कप स्पर्धेत सेमी फायनल मध्ये पाकिस्तानकडून मात, आणि विश्वचषक स्पर्धेत इंग्लंड संघाने उडवलेला धुव्वा, ह्या कारणाने आपण दोन्ही स्पर्धांमधून बाहेर पडलो. 

मग ह्या वर्षात चांगल्या गोष्टी काहीच घडल्या नाहीत का? नाही, काही चांगल्या गोष्टी नक्की घडल्या. गेल्या काही वर्षांमधील बेंच स्ट्रेंग्थ लक्षात घेता, आता आपल्याकडे उत्तमोत्तम खेळाडूंची फळी तयार झाली आहे. तीनही फॉरमॅट्स मध्ये आपण आता काही चांगले खेळाडू खेळवू शकतो. शुभमन गिल, मोहम्मद सिराज, अर्शदीप सिंग, सूर्यकुमार यादव, श्रेयस अय्यर, ईशान किशन सारख्या भारतीय खेळाडूंनी हे वर्ष निश्चित गाजवलं. प्रसंगी रवीचंद्रन अश्विन, हार्दिक पंड्या, अक्षर पटेल हे खेळाडू देखील चमकून गेले. सूर्यकुमार यादव हा ह्या वर्षात गवसलेला हिरा म्हटला पाहिजे. खरं तर तो आधीपासूनच चमकतो आहे, पण त्याचे पैलू ह्या वर्षी आपल्याला पहिल्यांदा दिसले. खुद्द ए बी डिव्हिलियर्स बरोबर त्याची तुलना होते आहे. खेळाच्या छोट्या फॉरमॅट मध्ये, टी२० मध्ये तो जास्तच झळाळतो आहे. विश्वचषक स्पर्धेतील त्याच्या खेळी क्रिकेट रसिकांच्या कायम लक्षात राहतील. अश्विनने देखील योग्य प्रसंगी चांगला खेळ करून आपल्याला विजय मिळवून दिला. विश्वचषकात पाकिस्तान विरुद्ध हुशारीमुळे आणि नुकत्याच झालेल्या बांगलादेश विरुद्धच्या कसोटी सामन्यात त्याच्या चिवटपणामुळे तो चमकून गेला. हार्दिक पंड्या आता नवीन कॅप्टन होऊ पाहतो आहे. आयपीएल मध्ये गुजरात टायटन्सची धुरा सांभाळताना त्याने संघाला पहिल्याच सीझनमध्ये विजेतेपद मिळवून दिले. त्याच जोरावर आता तो भारतीय जबाबदारी घेऊ शकेल अशी आशा आहे. 

संघातील इतर प्रमुख खेळाडू मात्र तुलनेने फारसे चमकले नाहीत. रोहितचे फलंदाज आणि कर्णधार म्हणून देखील अपयश जास्तच खटकले. ह्या वर्षी त्याच्या खेळापेक्षा दुखापतीचीच चर्चा जास्त झाली. विराट देखील गेली २-३ वर्षे फॉर्मशी झगडतो आहे. त्याचा परिणाम त्याच्या कॅप्टनसीवर झाला. ह्या वर्षात त्याचीही कामगिरी फारशी चांगली झाली नाही. आशिया कप मध्ये जवळजवळ तीन वर्षांनी झळकावले अर्धशतक आणि विश्वचषकात मोक्याच्या वेळी अप्रतिम खेळी करून पाकिस्तानविरुद्ध मिळवून दिलेला विजय ह्या विराटच्या जमेच्या बाजू. अर्थात पाकिस्तान विरुद्धची त्याची ती खेळी लाखात एक होती. पण संपूर्ण वर्षभर त्याची बॅट पाहिजे तशी तळपली नाही. के एल राहूल आणि ऋषभ पंत ह्यांच्यासाठी देखील हे वर्ष यथातथाच होते. दोघांनीही भारतीय संघाचे नेतृत्व केले, पण त्यांची एकूण कामगिरी नावाला साजेशी नव्हती हे नक्की. त्यांच्या नशिबी क्रिकेट रसिकांकडून दूषणेच जास्त होती. चेतेश्वर पुजारा कसोटीमध्ये फारसा चमकला नसला तरी इंग्लिश काउंटी मध्ये मात्र त्याने बहारदार कामगिरी केली. गोलंदाजी विभागात भुवनेश्वर कुमारचे अपयश प्रामुख्याने दिसले, तर बुमराह आणि रवींद्र जडेजाची दुखापत देखील पूर्ण वर्षभर चर्चेत राहिली. 

आयपीएल मध्ये गुजरातच्या संघाने विजेतेपद मिळवले. आयपीएलच्या भट्टीतून निघालेली अनेक रत्ने भारतीय क्रिकेटमध्ये चांगली कामगिरी करताना दिसतात. ईशान किशनच्या द्विशतकी खेळीने ह्या वर्षीच्या शेवटी धमाका केला. कोरोना काळात न झालेली रणजी ट्रॉफी स्पर्धा ह्या वर्षी खेळवली गेली. मध्यप्रदेशने मुंबईला हरवून ह्या वर्षी रणजी ट्रॉफी जिंकली. त्याप्रसंगी मध्यप्रदेशचा जल्लोष क्रिकेट जगताने बघितला. महत्वाची गोष्ट म्हणजे मध्यप्रदेश आणि मुंबई ह्या दोन्ही संघांचे प्रशिक्षक – चंद्रकांत पंडित आणि अमोल मुजुमदार, हे रमाकांत आचरेकर सरांचे शिष्य. नोव्हेंबर-डिसेंबर मध्ये झालेल्या विजय हजारे ट्रॉफीमध्ये काही महत्वाच्या खेळी खेळल्या गेल्या. तामिळनाडूच्या जगदीशनने ह्याच स्पर्धेत केलेली २७७ ची खेळी लिस्ट ए क्रिकेटमधील सर्वोत्तम खेळी ठरली, तर ऋतुराज गायकवाडने एका षटकात सात षटकार मारून विक्रम केला. विजय हजारे ट्रॉफीनंतर आता रणजी स्पर्धा होत आहे. ह्या वर्षी आता ही स्पर्धा नेहेमीसारखी पूर्ण स्पर्धा असेल. (कोविड काळात कमी सामने खेळले गेले, तसे ह्या वर्षी नसेल.)  

एकूणच २०२२ हे वर्ष भारतीय क्रिकेटसाठी एक ‘मिक्स बॅग’ होतं. खूप काही गोष्टी भारतीय संघाच्या दृष्टीने चांगल्या झाल्या नाहीत, भारतीय खेळाडूंची कामगिरी फारशी चांगली झाली नाही. २०२३ ह्या वर्षात भारतीय संघासाठी एक आव्हान असेल. ह्या वर्षी भारतीय संघ नवीन कर्णधाराच्या नेतृत्वाखाली चांगली कामगिरी करो अशीच भारतीय क्रिकेट रसिकांची अपेक्षा असेल.

परवा एका चॅनेलवर क्रिकेट मॅच दुसऱ्या वाहिनीवर फुटबॉलचा सामना आणि तिसऱ्यावर वाहिनीवर टेनिसचा सामना प्रसारित होत होता. तिन्ही खेळात रस असल्यामुळे मधल्या ब्रेक मध्ये इकडून तिकडे रिमोटचा प्रवास चालू होता. मध्येच सहज चित्रपट वहिनींकडे लक्ष गेले तर एका वाहिनीवर ‘राजा हिंदुस्थानी’, दुसरीकडे ‘अग्नीसाक्षी’ तर तिसऱ्या वाहिनीवर ‘दिलजले’ हे चित्रपट चालू होते. खरंतर हे चित्रपट सारखेच चालू असतात पण त्या दिवशी सहज तोंडातून निघालं

“आज काय १९९६ वर्षातील चित्रपट दाखवणे चालू आहे की काय ?”

पुन्हा क्रिकेटच्या वाहिनीवर आलो तर तिथे ब्रेक मध्ये भारताच्या ऑस्ट्रेलिया आणि दक्षिण आफ्रिकेसोबत होणाऱ्या पुढील सामन्यांची जाहिरात चालू होती.

चित्रपटाचा विषय मनात होताच आणि मन १९९६ ह्या वर्षात गेले आणि आठवला तो टायटन कप.

भारत, ऑस्ट्रेलिया आणि दक्षिण आफ्रिका अश्या तिरंगी लढती ह्या टायटन कप मध्ये रंगल्या होत्या. ६ नोव्हेंबर ला मुंबई इथे झालेल्या अंतिम सामन्यात भारताने दक्षिण आफ्रिकेला हरवून हा कप जिंकला होता. भारताच्या अश्या कितीतरी लढती आणि विजय आहेत. पण मला हा टायटन कप लक्षात आहे तो आणखी एका वेगळ्या कारणासाठी.

ते वेगळे कारण म्हणजे एक खेळाडू. रॉबिन सिंग. रॉबिन सिंग एक अष्टपैलू खेळाडू, संघाला आवश्यक तेव्हा धावा करणे आणि बळी मिळवून देणे हे काम तो चोख करत असे. इतकंच नाही तर एक उत्कृष्ट क्षेत्ररक्षक म्हणून त्याचे नाव घेतले जाते. १९८९ मध्ये त्याने आंतरराष्ट्रीय क्रिकेटमध्ये पदार्पण केले पण त्यानंतर तब्बल ७ वर्षे कुठलाही आंतरराष्ट्रीय सामना तो खेळला नाही. ऑस्ट्रेलिया आणि दक्षिण आफ्रिकेसारख्या संघासोबत सामना खेळतांना भारतीय संघाला देखील तोडीचा संघ बनवणे आवश्यक होते. ह्या दोन्ही संघाच्या फलंदाजी, गोलंदाजी आणि क्षेत्ररक्षण तिन्ही बाजू मजबूत होत्या. भारताला सगळ्या बाजूने भरभक्कम संघ हवा होता. तेव्हा निवड समिती आणि कप्तान सचिन तेंडुलकर यांच्यात झालेल्या चर्चेनंतर रॉबिन सिंगला बोलावणे आले. निवड समिती आणि सचिन तेंडुलकर ह्यांनी केलेली आपली निवड किती सार्थ होती हे रॉबिन सिंग ने दाखवून दिले. क्षेत्ररक्षणात तर रॉबिन सिंग एक नंबरचे नाव होते.

रॉबिन सिंग आज सुद्धा लोकांना माहिती आहे, लक्षात आहे. आजही तो क्रिकेटच्या क्षेत्रात वेगवेगळ्या भूमिकेत काम करत आहे.

हे झाले रॉबिन सिंग बद्दल. पण ह्या सोबतीनेच मला एक फार मोठी खेळाडूंची यादी डोळ्यासमोर आली. आम्ही मित्र जेव्हा कधी किमयाला, गिरीजा किंवा वैशालीला भेटतो तेव्हा आवर्जून ह्या सगळ्यांचा विषय निघतो. दरवेळेला कुणीतरी नवीन खेळाडू आठवून जातो.

हृषीकेश कानिटकरने पाकिस्तानच्या विरुद्ध ढाका येते  १८ जानेवारी १९९८ साली  सिल्व्हर ज्युबिली स्वतंत्रता कप च्या अंतिम सामन्यात मारलेला चौकार अजूनही कोणीही विसरला नाही.

असेच एक नाव म्हणजे अतुल बेदाडे. जो त्याच्या षटकारांसाठी प्रसिद्ध होता आणि जेव्हा त्याला शारजाह मध्ये पाकिस्तान विरुद्ध खेळण्याची संधी मिळाली आणि त्याने काहीवेळा आपली षटकारांची ताकद दाखवली सुद्धा पण फार काळ काही त्याची कारकीर्द चालली नाही. सुनील गावस्कर तेव्हा सामन्याचे समालोचन करत होते आणि त्यांनी अतुल बेदाडेचे आडनावं ‘बदडे’ किंवा ‘बदडवे’ हवे असे म्हंटले होते.

अश्या बऱ्याच खेळाडूंच्या कथा आहेत.

तेव्हा क्रिकेटला आतासारख्या आयपीएल सारखी आकर्षकता नव्हती तरीही सलील अंकोला आणि इतर काही खेळाडू त्यांच्या देखणेपणा मुळे चर्चेत राहायचे. 

कालौघात अशी बरीच नावे आहेत जी मुख्य करून ९० च्या दशकातील आणि २०००च्या शतकातील पहिल्या दशकातील आहे की जे काही प्रमाणात लोकांना आठवतात. यातील काहीजण आयपीएल च्या माध्यमातून अजूनही काही जवाबदाऱ्या पार पाडत आहेत.

पंकज धर्मानी, सुजित सोमसुंदर, हेमांग बदानी, विजय यादव, नोएल डेव्हिड, डेव्हिड जॉन्सन, प्रवीण कुमार, देवाशिष मोहंती, एबी कुरुविला, निखिल चोप्रा, आकाश चोप्रा, आशिष कपूर, जतीन परांजपे, सदागोपन रमेश, डोडा गणेश, राहुल संघवी, अमेय खुरासिया, दीप दासगुप्ता, गगन खोडा अशी कितीतरी नावे आहेत जी अजूनही क्रिकेटप्रेमींच्या लक्षात आहेत.

हे आठवता आठवता आणखीन एक आठवलं, एकदा कुठल्याशा घोडेस्वारी स्पर्धेत भारताने अंतिम फेरीत प्रवेश मिळवला होता आणि त्याच दिवशी भारत आणि झिम्बाब्वे ह्यांच्यात एकदिवसीय सामना चालू होता. दोन्ही खेळात रंगत आली होती. खेळाचे प्रक्षेपण होत असे. दूरदर्शनवर दोन्ही खेळांचे आलटून पालटून प्रक्षेपण चालू होते. क्रिकेट रंगात आले आणि इतक्यात दूरदर्शनवर घोडेस्वारीचा सामना दाखवणे सुरु केले. सगळ्यांची बरीच चिडचिड झाली होती पण क्रिकेटच्या सामना अखेरच्या षटकात आला आहे हे पाहून दूरदर्शनवर सामन्याचे प्रक्षेपण पुन्हा सुरु झाले. घोडेस्वारी सुद्धा तितकाच रंगतदार खेळ पण तो आपल्याकडे तितका रुजला नाही ह्याउलट क्रिकेट म्हणजे सगळ्याचा जीव.

असो आता काळ बदलला आणि तंत्रही बदलले.

१९९६ चे चित्रपट आणि क्रिकेट सगळं डोळ्यासमोर येऊन गेलं. चालू असलेला सामना भारताने जिंकला. टीव्ही बंद करून पाय मोकळे करायला बाहेर पडलो. आजूबाजूला फार मोठ्या प्रमाणात इमारतींची पुनर्निर्मिती चालू आहे. अश्याच एका इमारतीच्या बाहेर एक वॉचमन मोबाईलवर गाणी ऐकत होता. गाण्याचे बोल होते “पुछो ना कैसा मजा आ राहा हैं” अमित कुमार आणि एस जानकी ह्यांच्या आवाजातील हे गाणे देव आनंद निर्मित-दिग्दर्शित आणि अमीर खान अभिनित विस्मृतीत गेलेल्या ‘अव्वल नंबर ह्या १९९० च्या चित्रपटातील आहे. हा चित्रपट क्रिकेट ह्या विषयाला वाहिलेला होता. असो तसही भारतात क्रिकेट आणि चित्रपट यांचं घट्ट नातं आहे. क्रिकेट आणि क्रिकेटचे वेगवेगळे सामने ह्यांच्याशी निगडित कितीतरी स्मृती आहेत पण त्यांची चर्चा पुन्हा कधीतरी.

भारतीय संघ २०२२चा आशिया कप हरला. ऑक्टोबर महिन्यात सुरू होणाऱ्या टी-२० विश्वकपच्या पार्श्वभूमीवर ही मोठी हार मानली जाते. आपण कर्णधार बदलला पण नशीब काही बदलले नाही. धोनीने आपल्या शांत स्वभावाने टी-२० विश्वकप, एकदिवसीय विश्वकप, चॅम्पियन्स ट्रॉपी जिंकून दिली मात्र विराट उत्तम कप्तान असूनही त्याला मोठी स्पर्धा जिंकता आली नाही. त्यात त्याची आयपीएलची झोळीही रिकामीच. म्हणून आयपीएलच्या सर्वात यशस्वी कर्णधाराला पाचारण करण्यात आले. पण आशिया कप हरल्याने नव्याने प्रश्नचिन्ह उभे राहिले. आता विश्वकप जिंकता येईल का अशी शंका क्रिकेटप्रेमींच्या मनात येऊ लागली. 

मी काही तज्ञ नाही पण तरीही मोठी स्पर्धा जिंकण्यासाठी काही मूलभूत गोष्टी लागतात असे मला वाटते. 

क्रिकेटच्या इतिहासात ज्या संघांनी मोठ्या स्पर्धा जिंकल्या त्या संघात किमान तीन अष्टपैलू खेळाडू होते. आता तुम्हीच उदाहरण पहा

2007 टी-२० – युवराज, सेहवाग, पठाण

2011 विश्वकप- सेहवाग, रैना, सचिन, युवराज

मुंबई इंडियनची ट्रॉपी- पोलार्ड, हार्दिक व कुणाल पंड्या

सध्या हार्दिक सोडला तर उत्तम अष्टपैलू नाही कारण जडेजा दुखापतीमुळे बाहेर आहे. आता बहुधा त्यात बुमराहचे नाव जोडावे लागणार. बुमराहची कमतरता भारताला खूप भासेल.

आपल्या खेळाडूंमध्ये जिंकण्याची जिद्द कमी पडते. ज्या इर्षेने श्रीलंका आशिया कप खेळली ती आपल्या संघात कमी वाटते. त्यामुळे कुठलेही मोठे नाव संघात नसताना तो संघ जिंकला. (खरं तर अपूर्ण सुविधा असूनही, देशात आणीबाणी असूनही ज्या जिद्दीने अफगाणिस्तान व श्रीलंका खेळली त्याला सलाम). क्रिकेट हा सांघिक खेळ आहे त्यामुळे जेव्हा प्रत्येक खेळाडू त्याचे योगदान देतो तेव्हा टीम जिंकते.

मोठ्या स्पर्धेत मोक्याचे क्षण काबीज नाही केले तर बाजी पलटले (१९९९ च्या विश्वकप स्पर्धेत गिब्सने किंवा २०२२ च्या आशिया कपमध्ये अर्शदिपने सोडलेला झेल किंवा २००७ & २०११च्या वेळी गंभीरची खेळी). हे क्षण भारताने गमावू नये.

फिनिशरचा रोल खूप महत्त्वाचा असतो. ऑस्ट्रेलिया साठी बेवन, भारतासाठी युवराज व धोनी, मुंबई इंडियन साठी पोलार्ड व पांड्या बंधूने जे केले तेच भारतासाठी सातत्याने हार्दिक किंवा कार्तिकने केले तर भारतासाठी संधी असेल. 

सध्या आपण संघात इतके बदल करतो की प्रत्येकाला त्याच्या रोलमध्ये राहता येत नाही. शिवाय भारतीय बेंच स्ट्रेंथ इतकी प्रतिभाशाली आहे त्यामुळे संघातील स्थान टिकण्याचा दबाव खेळाडूंना जाणवतो. यशस्वी संघ वारंवार बदल करत नाही आणि एखादा खेळाडू जर सर्वोत्तम खेळत नसेल तरी त्याला न बदलता बॅक करतात.

आपण स्पर्धा हरलो की जास्त चर्चा होते. त्यात सोशल मीडियाचे रान प्रत्येकाला मोकळे आहेच, ट्रोल व टीका करण्यासाठी. आपण आयपीएलला दोष देऊन मोकळे होतो. आयपीएल मध्ये खेळताना खेळाडू फिट असतो पण देशासाठी खेळताना जखमी होतो हा आपला समज आहे (जो पूर्णपणे चुकीचा आहे असेही नाही). पण मागच्या टी-२० विश्वकप स्पर्धेत काही विदेशी खेळाडूंनी चांगला खेळ केला होता आणि त्याचे श्रेय त्यांनी आयपीएलला दिले होते. म्हणजेच काय, आपल्या स्पर्धेचा अनुभव व फायदा विदेशी खेळाडूंना जास्त झाला असे म्हटले तर वावगे ठरणार नाही. दुसरी गोष्ट- आपण संघ निवडताना आयपीएलची कामगिरी डोळ्यासमोर ठेवून करतो. आयपीएल मध्ये चांगले खेळणारे खेळाडू देशासाठी खेळताना ढेपळतात (काही अपवाद वगळता). त्यामुळे एक गोष्ट पक्की, देशासाठी खेळणे वेगळे आणि क्लबसाठी खेळणे वेगळे. सध्या फुटबॉल प्रमाणे क्लब संस्कृती क्रिकेटमध्ये रुजू लागली आहे हेच सत्य नाकारता येत नाही. 

सरतेशेवटी नशीब. टी-२० विश्वकप २०२१, आशिया कप या दोन्ही स्पर्धेत आपण महत्त्वाच्या सामन्यात टॉस हरलो. काही झेल क्षेत्ररक्षकाकडे गेले नाही किंवा नो बॉल वर फलंदाज बाद झाला. त्यामुळे नशीब सोबत असणे खूप महत्त्वाचे आहे. 

शेवटी एक भारतीय क्रिकेट चाहता म्हणून एकच सांगतो- तुम्ही जिद्दीने खेळा. तुमच्या कडून १००% द्या. शेवटच्या क्षणापर्यंत हार मानू नका. मग स्पर्धेत काहीही हो, टीममध्ये कुठलाही खेळाडू असो, एक भारतीय म्हणून आम्ही आपल्या टीमसोबत भक्कमपणे उभे राहणार. तुम्हाला खूप खूप शुभेच्छा.

 तो क्रिकेटवर ‘बोलतो’. खरं, परखड, स्पष्ट बोलतो. नर्मविनोद करतो, कोपरखळ्या मारतो, मर्मावर बोटही ठेवतो. खेळातलं आणि खेळाडूतलं वैगुण्य, आणि त्याचं कारण अचूक हेरतो. कुठलाही खेळाडू चांगला खेळला, की हातचा न राखता भरभरून कौतुकही करतो. मैदानावरच्या परिस्थितीचं एक एक धागा पकडून उत्तम विश्लेषण करतो. एखाद्याची दुखरी नस नेमकी पकडून जखम पुन्हा ओली करण्याचं कसबही त्याच्याकडं आहे. आपलंतुपलं त्याच्याकडं नसतं. कुठल्याही पत्रकाराला आवश्यक असणारा, चांगल्या शत्रूलाही चांगलंच म्हणणारा मनाचा दिलेरपणा त्याच्याकडं आहे. खेळाच्या आर्थिक गणितांपासून मैदानं गाजवणाऱ्या खेळाडूंच्या आवडीनिवडीपर्यंत सगळं काही त्याला ठाऊक असतं. चर्चेच्या पटावर क्रिकेट आलं, की त्याच्यासारखा चालताबोलता संदर्भग्रंथ आजघडीला अख्ख्या क्रिकेटविश्वात दुसरा नाही.   

“It’s very less about talent, what really matters is your attitude towards career!!” अहमदाबादच्या IIM मध्ये बोलताना तो म्हणाला होता. प्रसिद्धी आणि पैशाच्या शिखरावर असतानाही तो स्वतःचे हे बोल विसरलेला नाही. कसलेल्या योद्ध्यानं तलवारीला नियमितपणे धार लावावी, तसा प्रत्येक मॅचच्या कॉमेंटरीला सुरुवात करण्याआधी तो शेक्सपिअर आणि पु.ल. वाचत असावा. जेवणातल्या सहा रसांची चव जिभेवर घोळवत असावा. ब्रॅडमन ते तेंडुलकरपर्यंत सगळ्यांना मनात साठवत असावा. असामान्य मैदानांचा असामान्य इतिहास आठवत असावा. शरद पवार आणि नरेंद्र मोदींवर लक्ष ठेवत असावा, दिलीपकुमार आणि अमिताभचा अभिनय पाहात असावा, बीथोवन आणि भीमसेन ऐकत असावा. या सगळ्या सोपस्कारानंतर कॉमेंटरी बॉक्समध्ये क्रिकेटशी हृदयाची तार जुळवून एकदा का ‘ट्युनिंग’ केलं, की कात टाकावी तितक्या सहजपणे तो बाहेरचं जग खुंटीवर अडकवतो, आणि क्रिकेटरागाची भूपाळी आपल्या खुमासदार, खुसखुशीत शैलीत गायला सुरुवात करतो. शेअर बाजारातल्या ट्रेडरसारखा तो अष्टावधानी आहे, आणि बिरबलासारखा हजरजबाबीसुद्धा!! म्हणून तर एके काळी फक्त क्लब क्रिकेट खेळलेल्या या माणसाला आज आंतरराष्ट्रीय क्रिकेटच्या क्षितिजावरचे चंद्र, सूर्य, तारे, ग्रह, नक्षत्रं अगदी क्षीरसागरातल्या विष्णूला द्यावा तसा मान देतात.     

हैदराबादेतल्या मराठी कुटुंबातलं तेलगुभाषिक राज्यातलं बालपण, आयआयटी मुंबईत केलेलं इंजिनिअरिंग, ते थेट आयआयएम अहमदाबादेत एमबीए. तीन राज्यं आणि चार किंवा अधिक भाषा, त्यांचा वेगवेगळ्या प्रकारचा लहेजा, या सगळ्याचाच चांगला परिणाम त्याच्या बोलण्यात दिसतो. क्रिकेटच्या निमित्तानं झालेली भरपूर भटकंती, विनोदवृत्ती आणि खेळाचं अफाट ज्ञान यांच्या ब्लेंड मधून तयार झाल्या या स्कॉचव्हिस्कीचा  दरवळच इतका चैतन्यदायी असतो, की मार्क निकोलस, सौरव गांगुली, डॅनी मॉरिसन, राहुल द्रविड, मायकेल होल्डिंग, नासिर हुसेन या सगळ्याच नावाजलेल्या कॉमेंटेटर्सच्या दरबारात सिंहासन आपोआपच खास  त्याच्यासाठी रिकामं राहतं. आत्ता तरी तो कॉमेंटरीतला अंतिम शब्द आहे.     क्रिकेटच्या लोकप्रियतेचं एक महत्त्वाचं कारण म्हणून ज्या कॉमेंटरीकडं पाहिलं जातं, तिला अत्युच्च उंची आणि दर्जा देण्याचं काम ज्या काही मोजक्या लोकांनी केलंय, त्यात ‘हर्षा भोगले’ हे नाव सर्वांत वरचं आहे. चक्क ‘Voice of Indian Cricket’ ही पदवी एखाद्या NONPLAYING व्यक्तिमत्त्वाला मिळण्याची बहुतेक ही पहिलीच वेळ!!    

Bring back Botham, Bring back Yuvraj, Bring back Tendulkar, Bring back Dhoni, bring back फलाणा, अमका तमका, असे फलक आवडत्या खेळाडूंसाठी अनेक वेळेला प्रेक्षकांत पाहायला मिळतात, पण फक्त एखाद्या कॉमेंटेटरसाठी सोशल मीडियावर BCCIला धारेवर धरल्याचं, टीका केल्याचं उदाहरण फक्त हर्षाच्या बाबतीत घडलेलं आहे. २०१५-१६ च्या आयपीएल मध्ये त्याचं नाव कॉमेंटेटर्सच्या यादीत दिसलं नाही, यावरून जो गदारोळ झाला, तो अभूतपूर्व होता. क्रिकेटप्रेमींचं एवढं निर्व्याज प्रेम त्याला मिळालं, याचं कारण एकच. भल्याभल्या EXPERTS ना शिरा ताणून, घसा खरडून बोलल्यानंतरही जे नेमकं बोलणं शब्दात पकडणं साधत नाही, ते तो एकदोन वाक्यांतच आपल्या सळसळत्या उत्साही आवाजात बोलून मोकळा होतो. टॉसपासून प्रेक्षकांच्या आवाजापर्यंत अगदी काहीही त्याच्या नजरेतून सुटत नाही, आणि मग त्याच्या जिभेवर सरस्वती नाचते!!   

ख्रिस गेलला षटकार आणि चौकार सोडून एकेरी दुहेरी धावा पचनी पडत नाहीत, हे सांगताना तो म्हणाला होता, “4s and 6s seems to be the new binary code for this man!!”   

किरॉन पोलार्डच्या ताडमाड उंचीचं आणि कुठेही, कसाही झेल घेण्याच्या त्याच्या कौशल्याचं कौतुक करताना, “If Pollard can’t take it, then it’s not a catch!” हे शब्द त्यानं वापरले.   

दोन तीन वर्षांमागं भारतात वेगवान गोलंदाजांचा दुष्काळ होता, आणि पाकिस्तानात त्याचं महामूर पीक होतं. वहाब रियाझ या वेगवान पाकिस्तानी गोलंदाजाला तिकडे संधी मिळत नसल्याची खंत वसीम अक्रमनं व्यक्त करताच हर्षा मिश्कीलपणे बोलता झाला, “Send him across the border then!!”   

टॉस हरण्याचा एम एस धोनीचा ‘बॅड पॅच’ सुरू असताना वातावरण हलकं करणाऱ्या हर्षाच्या “MS Dhoni has yet again called for heads to coin which has two tails” या शब्दांनी कॉमेंटरी बॉक्समधला ताण नक्कीच निवळला असेल. 

मायकेल क्लार्क स्पष्टपणे बाद झाल्यानंतरही फक्त पंचांनी बाद देण्याची वाट बघत असताना त्याची खिल्ली उडवत त्यानं म्हटलं, “I think he is waiting for tomorrow’s newspaper to declare him out!”   

चेतेश्वर पुजाराच्या सर्वांगसुंदर फलंदाजीचं वर्णन हर्षा “Classical musician in the era of T20” असं करतो.  

“If you make a team with all the number 11s from all teams, Hirwani would still come at no 11 in line up” अशा शब्दांत नरेंद्र हिरवाणीच्या फलंदाजीची टर उडवायला तो कमी करत नाही.   

संघासाठी काहीही, या राहुल द्रविडच्या स्वभावाला हर्षानं आपल्या शब्दांनी हिऱ्याचं मोल दिलंय, “Ask him to walk on water and he will ask you, how many kilometers?”   

सचिन तेंडुलकर त्याचा विशेष लाडका आहे, कुठल्याही इतर प्रेक्षकासारखाच. सचिन शेवटचा बॅटिंगला उतरला, तेव्हा प्रेक्षकांच्या मन:स्थितीचा अचूक अंदाज त्यानं मांडला, तो काहीसा असा..”Eruption of joy at the fall of an Indian wicket means only one thing”.   

गोष्ट जवळपास १० वर्षांपूर्वीची. एका सामन्यात सचिन आणि दुसऱ्या बाजूला तेव्हा कमालीचा आक्रमक असणारा कर्णधार महेंद्रसिंग धोनी खेळत होते. सचिनच्या तंत्रशुद्ध शैलीचं, आणि धोनीच्या ओबडधोबड वाटणाऱ्या फटक्यांचं “We have surgeon at one end and the butcher at other” असं मूल्यमापन त्यानं केलं.   

सचिन तेंडुलकरची तुलना अनेक श्रेष्ठ फलंदाजांशी होऊ लागली, तेव्हा एकदा हर्षा कॉमेंटरी बॉक्समध्ये बोलून गेला, “Only problem of being Tendulkar is that you are always compared with Tendulkar!!”   

क्रिकेटची पंढरी समजल्या जाणाऱ्या लॉर्ड्सवर शतक करणं ही अनेकांची महत्त्वाकांक्षा असते. अनेकांनी ती पुरी केलीही. पण आपल्या संपूर्ण कारकिर्दीत फलंदाजांचा बादशहा असलेल्या सचिनला त्या मैदानात शतक करून स्वतःचं नाव तिथल्या HONORARY BOARD वर कोरून ठेवणं जमलं नाही, याबद्दल इंग्लंडचा माजी कर्णधार नासिर हुसेननं हर्षा भोगलेच्या सचिनप्रेमाची टोपी उडवायचा प्रयत्न केला. या हल्ल्याला प्रतिहल्ला न करेल, तो हर्षा कसला? “Sachin doesn’t have his name on Lords Honorary Board”, या नासिरच्या आढ्यतेनं, कुत्सितपणे बोलल्या खवचट वाक्यावर चेहऱ्यावरची रेषही न हलू देता “Then whose loss is it? Sachin’s or Honorary board’s?” असा प्रतिप्रश्न त्यानं केल्यानंतर नासिरची बोलती बंद झाली!!   

क्रिकेटचं सौंदर्य नव्या पिढीला कळावं, यासाठी तरी क्रिकेटवर बोललं पाहिजे असं त्याचं मत आहे. तो म्हणतो, “We must tell stories. We can never give up on that. I believe in the thought that we are custodians of cricket for the next generation. Storytelling is a good way to live that responsibility.”    

भारतातल्या ‘स्पोर्ट्स ब्रॉडकास्टिंग’ चा चेहरा असलेला हर्षा क्रिकेट जगत नाही, तो क्रिकेटलाच जगवतो; आणि जागवतोही, तो असा..बस्स!!

 “प्रेक्षकांत बसून क्रिकेट बघणं”, हे करिअर असू शकतं का? बँक बॅलन्सची चक्रवाढ जाऊ द्या, पण क्रिकेटच्या इतिहासात नाव अजरामर करण्याचा हा पर्याय असू शकतो का? दोन्ही प्रश्नांची उत्तरं होकारार्थी आहेत. सोशल मीडियाचं प्राबल्य असलेल्या आजच्या जमान्यात सर्वांगावर तिरंग्याबरोबरच सचिन तेंडुलकरचं नाव गोंदवून प्रत्येक मॅचला उपस्थिती लावणारा सुधीर कुमार चौधरी हा भारताच्या क्रिकेट प्रेक्षकांचा प्रातिनिधिक चेहरा म्हणून सगळीकडं ओळखला जातो. त्याचाच आडनाव बंधू असलेला अब्दुल जलील नावाचा पाकिस्तानी क्रिकेट चाहताही पंधरा एक वर्षांपूर्वी चांगलाच प्रसिद्ध होता.    देशीदेशींच्या अशा हौशी क्रिकेटरसिकांचा शिरोमणी म्हणा, पूर्वज म्हणा, किंवा आणखी काही; कोणे एके काळी, म्हणजे झाली आता त्यालाही शंभरेक वर्षं, ऑस्ट्रेलियात मशहूर होता. गोष्ट त्या काळातली आहे, जेव्हा प्रेक्षकांसाठी खास बसण्याची, खाण्यापिण्याची राजेशाही व्यवस्था क्रिकेटच्या स्टेडियममध्ये नव्हती; किंबहुना त्या मैदानाला स्टेडियम म्हणणंही योग्य ठरलं नसतं. मध्ये क्रिकेटचं मैदान, आणि आजूबाजूला नैसर्गिकरीत्या तयार झालेले ओबडधोबड उतार, टेकड्या, आणि परिस्थिती थोडी चांगली असेलच, तर तिथं लाकडी खुर्च्या किंवा बाकडी टाकलेली!!    मूळ मुद्दा, उपजीविकेसाठी गावभर फिरून ससे विकणारा एक इरसाल मनुष्य सिडने शहराचा रहिवासी होता. सिडनेमधला एकही क्रिकेटचा सामना न चुकवणारा माणूस म्हणून त्याची ख्याती होती. सिडने मैदानाच्या एका ठराविक टेकडीवजा कोपऱ्यात, ज्याला आजही Hill Stand म्हटलं जातं, स्कोअरबोर्डच्या खाली बिअरच्या बाटल्या आणि दिवसभराचं खाणं सोबत घेऊन त्याचा वावर असायचा. क्रिकेटचे सामने शांत राहून बघण्याची बाकी लोकांची सवय त्यानंच मोडली असावी, असं म्हणायला आज वाव आहे. अगदी हुल्लडबाजी नाही करायचा तो, पण पुलंच्या अंतू बर्व्याचा अंतर्बाह्य खवचटपणा मात्र त्याच्यात ठासून भरलेला होता. जोडीला प्रेक्षकांत फार दुर्मिळ असणारं क्रिकेटचं बारीकसारीक ज्ञानही त्याच्याकडं  पुरेपूर होतं. बिनाखर्चाच्या याच बौद्धिक भांडवलावर त्यानं खेळाडूंइतकीच मैदानं गाजवली.     ‘यब्बा’…ऑस्ट्रेलियन भाषेत या शब्दाचा अर्थ ‘अति बडबड्या’ असा होतो.

स्टीफन हॅरॉल्ड गॅसकॉइनला यब्बा हे टोपणनाव चिकटलं ते त्याच्या बडबड्या स्वभावामुळं. पुढं पुढं तर सापानं कात टाकावी, तसं त्याचं मूळ नावच विस्मरणात गेलं, आणि क्रिकेटच्या सुवर्णयुगातल्या पानापानांवर ध्रुवतारा होऊन अढळपद मिळण्याचा मान एका प्रेक्षकाला मिळाला!! त्या अढळपदाची पावतीच बघायची, तर १९३३-३४ ची कुप्रसिद्ध ‘बॉडीलाईन’ ऍशेस कसोटी मालिका चित्रपटरूपानं १९८४ साली प्रदर्शित झाली, त्यात डॉन ब्रॅडमन, डग्लस जार्डीन, आर्ची जॅक्सन, बिल पॉन्सफोर्ड, बर्ट ओल्डफील्ड अशा कसोटीवीरांच्या बरोबरीनं यब्बाचं पात्रही रंगवलं गेलं होतं!!     इसवी सन १९११. सिडनेतल्या पहिल्या ऍशेस कसोटी सामन्यात टिबी कॉटरच्या चेंडूवर इंग्लंडच्या सर जॅक हॉब्जचा झेल विकेटमागं असलेल्या हॅन्सन ऊर्फ सॅमी कार्टरनं घेतला. हा कार्टर पोट भरण्यासाठी शववाहिकेचा ड्रायव्हर म्हणून काम करायचा, आणि कित्येकदा मैदानावर येताना ती वाहिका स्वतः चालवत घेऊन यायचा. जॅक हॉब्ज परत फिरल्यानंतर कार्टरची ही पार्श्वभूमी नेमकी लक्षात ठेवत यब्बा ओरडला, “You can take that body away now, Hanson(तू हे प्रेत आता बाजूला करू शकतोस, हॅन्सन)!!” हा हजरजबाबी म्हणा, टोकेरी म्हणा, खवचट म्हणा, टोमणा चांगलाच लोकप्रिय झाला, आणि त्यानंतर  यब्बाही. सतरा वर्षांचा काळ लोटल्यानंतर १९२८ साली सर जॅक हॉब्ज सिडनेतला त्याचा शेवटचा कसोटी सामना खेळला. सामन्यातल्या मधल्या विश्रांतीच्या काळात त्यानं मैदानाला एक फेरी मारली आणि यब्बा जिथं बसायचा, तिथं जाऊन यब्बाशी त्यानं आवर्जून हस्तांदोलन केलं!!    यब्बाच्या काळात प्रेक्षकांना मैदानात मिळणारं मुक्तद्वार, कॉमेंटरीची न झालेली सुरुवात, आणि टेनिस सारखी मॅच शांतपणे बघण्याची पद्धत, याच गोष्टी त्याच्या पथ्यावर पडल्या असाव्यात!! त्यानं ओरडून बोललेलं सगळ्या मैदानभर ऐकू जायचं.

क्रिकेटबरोबरच आजुबाजूच्या सामाजिक परिस्थितीचं भान ठेवून त्याबरहुकूम उत्स्फूर्तपणे त्याच्या तोंडून बाहेर पडणारं एखादंच वाक्य ही प्रेक्षक आणि खेळाडूंनाही पर्वणी होती. सिडनेत त्या काळात झालेल्या प्रत्येक सामन्यानं ही पर्वणी अनुभवली. तो जे बोलला, त्यात जड जड शब्दांचा भरणा कधीच नव्हता, तरीही जे सांगायचं, ते त्याच्या विनोदबुद्धीतून जन्माला आल्या साध्याच पण खोचक टोमण्यांनी जगाला सांगितलंच.    एवढं असूनही त्यानं क्रिकेटचा हात कधी सोडला नाही, बोलताना क्रिकेटशी संबंध न सांगणारं एकही वाक्य त्याच्या तोंडून गेलं नाही. क्रिकेटबद्दलची त्याची आत्मीयता आणि ज्ञान एका किश्श्यातून अधोरेखित होतं. एका सामन्यात कीथ मिलर हा वेगवान गोलंदाज गोलंदाजी करत होता. सिडनेची संथ विकेट आपल्या वेगाला योग्य होईल की नाही, याची शंका वाटून त्यानं आपल्या नेहमीच्या वेगाला यावर घातला, आणि थोडी मंदगती गोलंदाजी करणं पसंत केलं. यब्बा हे पाहात होताच. काय घडतंय, ते त्यानं अचूक हेरलं, आणि मिलरनं चेंडू टाकल्या टाकल्या तो ओरडला, “वेल बोल्ड ग्रिमेट!!” त्याचवेळी ऑस्ट्रेलियाकडे क्लॅरी ग्रिमेट हा मंदगती गोलंदाज होता, त्याचा आणि कीथ मिलरच्या कमी केलेल्या वेगाचा संदर्भ देत, मिलरला ग्रिमेट ठरवून यब्बा मोकळा झाला.     आणखी एका सामन्यात एका वाईट गोलंदाजालाच त्याचा टप्पा आणि दिशा दोन्ही चुकताहेत हे सांगण्यासाठी तो एकच वाक्य बोलला, “Your Length is lousy, but you bowl a good width!!”    एक चिवट फलंदाज बाद होत नव्हता, तेव्हाची गोष्ट. ऑस्ट्रेलियात तेव्हा गर्भपात अवैध होता. नर्स मिशेल ते काम गुपचूप करायची. हीच गोष्ट आठवून  यब्बा क्षेत्ररक्षण करणाऱ्या संघाला म्हणाला, “I think you boys better call nurse Mitchell to get that bastard out.”    एक फलंदाज सारखा बीट होत होता. ते बघून यब्बा उद्वेगानं बोलता झाला, “Send him a grand piano, lets see if he can play that instead.”    अशाच एका संथ फलंदाजाला तो म्हणाला होता,”I wish you were a statue and I were a pigeon!”    १९३३-३४ ची बॉडीलाईन कसोटी मालिका ऐन भरात होती, ऑस्ट्रेलियात वातावरण इंग्लंडविरोधी होतं. इंग्लिश कर्णधार डग्लस जार्डीन सभोवतालच्या माशा उडवताना यब्बानं पाहिला, आणि पुढच्याच क्षणी तो ओरडला, “leave those flies alone, Jardine, those are the only friends you’ve got here!!”    वर उल्लेखलेल्या सगळ्या किश्श्यांवर कडी करणारा आणखी एक किस्सा क्रिकेटच्या इतिहासात नोंद आहे, कुठल्याही सेन्सर बोर्डानं त्यावर अजून आक्षेप घेतलेला नाही, कदाचित त्यामुळंच!! पुढचं वाचण्यापूर्वी एक वैधानिक इशारा, अश्लील या प्रकारात मोडणारा हा टोमणा वाचण्यापूर्वी, स्वतःला बांधून ठेवणारी तथाकथित संस्कृतीची जळमटं बाजूला करा, आणि मगच वाचा!!     एक फलंदाज अत्यंत वाईट फलंदाजी करत होता, अनेकविध प्रत्नानंतरही चेंडूपर्यंत न पोचणारी त्याची बॅट प्रेक्षकांना अस्वस्थ करत होती. त्याचं दैवही असं, कि तो बादही होत नव्हता. अशातच त्या फलंदाजाला काय लहर आली देव जाणे, पण आपला बॉक्स किंवा ज्याला साध्या भाषेत सेंट्रल गार्ड, किंवा ऍबडॉमिनल गार्ड म्हणतात, ते त्यानं हातानं नीट केलं आणि पुन्हा बसवलं. यब्बाची बारीक नजर त्याच्यावर खिळून होतीच. प्रेक्षकांच्या कानांवर एक वाक्य उकळतं तेल सोडावं तसं घुसलं, “Those are the only balls you’ve touched all day!!” काय अफाट विनोदबुद्धी असेल, याची कल्पना आज येणं शक्य नाही!!   

१८७८साली जन्म घेऊन १९४२ साली ८ जानेवारीला वयाच्या ६४ व्या वर्षी त्यानं डोळे मिटले, नव्हे, ओठ मिटले ते कायमचेच!! त्याची तिखट जीभ कायमची थंड झाली, पण सिडने मैदानातल्या त्याच्या त्याच Hill Stand मध्ये यब्बाचा कांस्यपुतळा क्रिकेट ऑस्ट्रेलियानं बसवला, आणि त्याला कायमची संजीवनी दिली!! आजही सिडनेत कुठलीही मॅच बघताना तो तिथं असतोच.     रे रॉबिन्सन हा ऑस्ट्रेलियन पत्रकार त्याच्याबद्दल लिहितो, “He stepped forward from the ranks of chorus!!” खरंय, सगळ्यांचा असूनही तो त्यांच्यातला एक कधीच नव्हता…निश्चितपणे वेगळाच होता तो. स्टीफन हॅरॉल्ड गॅसकॉइन ऊर्फ यब्बा… सर्वोत्तम प्रेक्षकाचा चेहरा!!

भरत कुमारचं नाव ऐकलंय? गिरीश शर्मा? सुधा चंद्रन बद्दल नक्की माहिती असेल!! स्टीफन हॉकिंग्ज आता दुनिया सोडून गेलाय. एक नाव आणखी आहे. हसरे दुःख म्हणजे काय त्याचं मूर्तिमंत उदाहरण. जन्मतः उजवा हात नसलेला भरत जलतरणपटू झाला…गिरीश शर्मा एका पायावर उभा राहात बॅडमिंटन खेळायचा..लाकडाच्या पायाचा ठेका धरत सुधानं नृत्यकलेचा ध्यास घेतला!! स्टीफन..पाहताक्षणी कोणालाही दया नव्हे, कीव येईल असा व्हीलचेअरवर आयुष्य घालवलेला विख्यात शास्त्रज्ञ!!    शेवटचा हा…इतरांच्या तुलनेत तो तसा बरा होता. २ हात..२ पाय..पंचेंद्रियं..शाबूत मेंदू..सगळं ठीक असताना त्याला Rheumatoid Arthritisनं घेरायला सुरुवात केली. वय वर्ष २० फक्त, उमेदीचा काळ खाऊन टाकायला या रोगानं त्याची निवड केली, की या रोगाचं स्वतःचं अस्तित्व दुनियेच्या पटलावर ठळक व्हावं यासाठी, ते आज कळणं कठीण आहे; पण या Rheumatoid Arthritisला काखोटीला मारून ब्रेंट फ्रेझर उर्फ बिली बाऊडेननं क्रिकेटजगत शब्दशः आपल्या इशाऱ्यावर बरीच वर्षं नाचवलं; अगदी चार्ली चॅप्लिनच्या पावलावर पाऊल ठेवत!! मैदानावरचे विनोदी हावभाव किंवा हातवारे ही फक्त खेळाडूंची मक्तेदारी नव्हे, हे त्यानंच पहिल्याप्रथम जगापुढे अधोरेखित केलं असावं. न्यूझीलंडचा माजी दिवंगत कर्णधार मार्टिन क्रो त्याला क्रिकेटच्या मैदानावरचा BOZO THE CLOWN या नावानं संबोधायचा. या Bozo चा इतिहास पाहिला, तर कळतं, लहान मुलांच्या मनोरंजनविश्वात त्याचं योगदान किती मोठं होतं, ते!!    Rheumatoid Arthritis… साध्या भाषेत बोलायचं, तर संधिवाताचाच एक प्रकार…सांधे आखडतात, हात पाय सरळ लांब होत नाहीत, बोटं बधीर होतात, नाना गोष्टी. थंडीचे दिवस म्हणजे अशा रुग्णांसाठी कसोटीचा काळ. बिलीची जन्मभूमी असलेल्या न्यूझीलंडमध्ये सततच्या थंड वातावरणामुळं जवळजवळ सव्वापाच लाख लोक या रोगाचे शिकार आहेत. प्रत्येकाच्या शरीरातलं त्याचं प्रमाण कमी अधिक, एवढंच. वेचून वेचून खाणीतून पैलू पाडण्यासाठी हिरे निवडावेत, तशी नियतीनं बिलीचीही निवड ‘शिकार’ म्हणून केली असावी, आणि सांगितलं असावं, “अडथळा संधी म्हणून कसा पाहावा, हे लोकांनी तुझ्याकडून शिकलं पाहिजे!!”    पैजेचा हा विडा आत्मविश्वासानं उचलून खेळण्याचे मार्ग संधिवातानं बंद केल्यानं मैदानात परतण्यासाठी त्यानं अम्पायरिंगच्या रस्त्याची निवड केली.

२००३च्या विश्वचषकाच्या सुरुवातीला प्रचलित नसलेलं ‘बिली बाउडेन’ हे नाव त्याच स्पर्धेच्या अंतिम सामन्यात ‘Fourth Umpire’ च्या यादीत समाविष्ट झालं. जवळजवळ १६ वर्षांच्या एकूण कारकीर्दीत ८४ कसोटी, २०० एकदिवसीय आणि २४ टी-२० सामन्यांत तो अंपायर म्हणून उभा होता. ICCच्या खास अंपायर्सच्या यादीत तो सलग १० वर्षं राहिला. Everyone has certain bad days at office असं म्हणतात, तसे त्याचेही सगळेच दिवस काही यशस्वी नव्हतेच. २००७च्या अंतिम विश्वचषक सामन्यात अपुऱ्या प्रकाशामुळं गुंडाळाव्या लागलेल्या श्रीलंकेच्या डावामुळं त्याच्यावर प्रचंड टीका झाली. ‘Bad Performance’ या गोंडस नावाखाली २०१३मध्ये त्याचं नाव ICC च्या खास यादीतून वगळलंही गेलं. पुढं २०१५ च्या विश्वचषकातही त्याला संधी मिळाली. असले चढ उतार प्रत्येक क्षेत्रातल्या प्रत्येक माणसावर येतात, त्यात नवीन काय, असे प्रश्न आपल्याला पडू शकतातच. पण समुद्राची खाडी पोहत ओलांडून जाणं; आणि शार्क, देवमासे आणि असंख्य ज्ञात-अज्ञात भयंकर जलचरांचा नेहमीचा वावर असलेल्या खाडीतून पोहून जाणं, यात फरक आहे. बिलीच्या बाबतीत या जलचरांची भूमिका त्याच्या संधिवातानं निभावली. स्वतःच्या या रोगाबद्दल आज बिली ऋणीही आहे आणि त्याला खंतही आहे. तो सांगतो, “संधिवातानं माझी कसोटी पाहिली. तो माझ्यासाठी जन्मभराची वेदना घेऊन आला. माझ्यापुढं दोनच पर्याय होते. काहीही न करता बसून राहणं आणि नशिबाला आलंय ते स्वीकारून पुढचा मार्ग शोधणं. मी दुसरा पर्याय निवडला. पण संधिवात होता, म्हणून तर इतकी वर्षं खेळासाठी मी जगभर जाऊ शकलो. त्यानं मला माझ्या आवडत्या गोष्टी करण्यापासून कधीही थांबवलं नाही. अगदी पूर्णपणे नसेल कदाचित, पण तुम्ही ती गोष्ट करू शकता हे माझ्यासाठी जास्त महत्त्वाचं आहे.काहीही करण्यासाठी मनाची तयारी असली की पुरे!!”    असे वेडे जन्म घेतात, म्हणून इतिहासाच्या कोऱ्या पानांना संजीवनी मिळते.

बिलीबद्दल बोललं गेलं, त्यात अतिशयोक्तीच जास्त होती. फलंदाजाला बाद देताना वर गेलेलं त्याचं वाकडं बोट, षटकाराचा इशारा करताना क्रमाक्रमानं तीन टप्प्यांत वर जाणारे त्याचे हात, चौकार देताना ३६० अंशातलं पूर्ण वर्तुळ फिरून हात हलवतानाच एखाद्या बॅले कलाकारासारखी होणारी त्याच्या पायांची हालचाल, आणि लेगबायसाठी एक पाय उचलून मांडीवर हलकेच थोपटून नंतर पाय हलवणं आणि थर्ड अम्पायरकडं मदत मागताना एखाद्या सुंदर युवतीच्या कमनीय बांध्यासारखा इशारा करणं, हे सगळं क्रिकेटच्या पुस्तकाबाहेरचं असलं, तरी प्रेक्षकांना, आणि खेळाडूंना भावलं. दुसरीकडं “Problem with the umpire Billy Bowden is that he thinks he is part of an entertainment” या आणि अशा अनेक समांतर आशयाच्या शब्दांत टीकाकारांनी त्याच्यावर तोंडसुखही घेतलं. लेकिन बिलीने किसी की एक नहीं सुनी!! त्या टीकेमुळं त्याला जास्तच प्रसिद्धी मिळाली; नरेंद्र मोदींना ‘चायवाला’ या विशेषणामुळं मिळाली तशीच!! बिलीच्या प्रत्येक हालचालीवर सगळ्याच क्रिकेटरसिकांची नजर गेली. त्याच्यावर लिहिलं, बोललं जाऊ लागलं.  कोणी त्याला Trapez Artist म्हटलं, त्याच्या चौकाराच्या इशाऱ्याला ‘fit for a walk on top at the opera house’ असं नावाजलं गेलं.एकदा नॅटवेस्ट मालिकेत त्यानं आपल्याच शैलीतला लेगबायचा इशारा केला, तेव्हा कोणीतरी बोलून गेलं, “He taps his leg and shakes it. If it was butter it would be milk by now!!” मैदानातला त्याचा उत्साही, हसरा वावर ‘like a butterfly with bounce’ असा संबोधला गेला. हा झाला त्याचा मुखवट्याचा चेहरा!!     त्यानं वेदना ‘लपवल्या’, त्याला त्या झाल्याच नाहीत असं नव्हे. आखडलेली बोटं सैल करण्यासाठी त्याला सामन्याआधी ती गरम पाण्यात बुडवून ठेवायला लागायची. त्याचे चित्रविचित्र इशारे हे वरवर मनोरंजक आणि विदूषकी वाटले, तरी तो त्याच्या उपचारांचा एक भाग होता. स्नायूनस्नायू बधीर होऊ नये, आणि शरीर लवचिक राहावं, यासाठी सततच्या, प्रसंगी टोकाच्या वाटाव्यात, अशा हालचाली करणं त्याला भाग पडलं. जीवनरक्षक म्हणून त्याला त्याचा उपयोगही झाला.

एकदा स्क्वेअर लेगवर उभा असताना गॅरेंट जोन्सनं उसळत्या चेंडूवर मारलेला एक वेगवान फटका निमिषार्धात चुकवत बिली खाली वाकला नसता, तर त्याचं डोकं फुटलं असतं. एवढं असूनही स्वतःच्या या रोगाचा बाऊ त्यानं केलाच नाही, उलट ती संधी मानून आपल्या अंपायरिंगला त्यानं विनोदाची चटपटीत फोडणी दिली. गंमत म्हणून का होईना, पण क्रिकेटमध्ये ‘रेड कार्ड’ आणणारा बिली पहिलाच. एका चेंडूत ४५ धावा असं अशक्यप्राय आव्हान असताना ग्लेन मॅकग्रा शेवटचा चेंडू सरपटी टाकण्यासाठी म्हणून विकेटजवळ आला, तेव्हा कुठूनतरी पैदा केलेलं रेड कार्ड खिशातून काढून आधी ग्लेनला दाखवत बिलीनं नंतर ते मैदानातल्या सगळ्या प्रेक्षकांना दिसेल असं बोटांत पकडून नाचवलं!! देशोदेशी आपला चाहतावर्ग निर्माण करत तो आपलं काम इमानेइतबारे करत राहिला. कधी त्यानं चुका केल्या, कधी अचूक निर्णय दिले!!     १६ वर्षांचा काळ थोडाथोडका नाही, विशेषतः भागीदारीत Rheumatoid Arthritis असताना!! कसोटी क्रिकेटमध्ये अकराव्या खेळाडूबरोबर खेळताना एक एक चेंडू खेळून काढावा, तशी या संधिवाताबरोबर त्यानं छोटी छोटी ध्येयं ठेवली असावीत!! काही चेंडू तो ‘बीट’ झाला असेल, काहीवेळा धावबाद होता होता वाचला असेल, पण धडधाकट माणसांच्या गर्दीत अगदी अपंग नव्हे, पण थोडंसं व्यंग असलेला हा माणूस वेदनेचा उत्सव करत कायमच उठून दिसला, एवढं खरं!!