क्रिकेट विश्वातील विविध करिअर संधी

एक काळ असा होता, की आमच्या लहानपणी ब्लॅक अँड व्हाईट टीव्ही होता. तो जमानाच तसा होता. टीव्ही हे मनोरंजनाचे एकमेव साधन होते. दूरदर्शनवर चालणाऱ्या मालिका, चित्रपट, गीते, साप्ताहिकी ह्या सगळ्या कार्यक्रमांमध्ये एक आगळावेगळा कार्यक्रम, हवाहवासा असायचा, तो म्हणजे क्रिकेटचा सामना. क्रिकेटच्या मॅचेस बघताना अख्खा देश दिवसभर टीव्हीसमोर बसून असायचा. १९८३च्या विश्वचषकानंतर क्रिकेटची लोकप्रियता अजूनच वाढली. जणू संपूर्ण पिढीचे क्रिकेट, अगदी क्रिकेट प्रशिक्षणसुद्धा टीव्हीवरच झाले. सरता सरता १९९५-९६चा काळ आला. सर्वसाधारण क्रिकेट आता एकदम exclusive आणि professional व्हायला सुरुवात झाली होती. कपिल – सचिन – गांगुली – द्रविड – सेहवाग – धोनी – कोहली ह्या प्रत्येकाने तयार केलेल्या पिढीनुसार तंत्रज्ञानात, क्रिकेट कळण्यात आणि समजून घेण्यातसुद्धा आमूलाग्र बदल होत गेले.

“और ये हवा में गयी गेंद… और… और… और… छोड दिया कॅच!” हे असे काहीसे समालोचन (commentary) होत असे. त्या वेळी वाटायचं की मैदानावर बहुतेक खेळाडू, अम्पायर्स आणि समालोचक एवढीच माणसं काम करतात की काय. परदेशी चॅनेल्स आल्यानंतर मैदानावर आणि बाहेरपण ह्या क्षेत्राशी निगडित मंडळी काय काय कामे करतात, हे कळू लागले. मोठमोठाले पुरस्कर्ते, IPL सारख्या स्पर्धेतून पुढे येणाऱ्या मोठमोठ्या रकमा, कोटीच्या कोटी उड्डाणे हे सगळं ऐकून सर्व सामन्यांमध्ये क्रिकेटच्या खेळाव्यतिरिक्त एक वेगळं आर्थिक कुतूहल निर्माण झालं. त्यामुळे इथेसुद्धा काहीतरी वेगळं करिअर निवडता येईल हे आजच्या विद्यार्थ्यांच्या लक्षात येऊ लागलं आहे. आजचा विद्यार्थी स्वतःच्या अंगचे कलागुण आणि कौशल्याच्या अनुषंगाने ह्यात काही संधी निर्माण होत आहेत का हे शोधू पाहतोय. खरं सांगायचं तर, क्रिकेट ह्या प्रोफेशनमध्ये आता फक्त खेळाडू म्हणूनच नाही तर इतर अनेक प्रकारे संधी उपलब्ध आहेत.

ढोबळ मानाने ह्याचे वर्गीकरण क्रिकेट खेळणे आणि न खेळणे असे करता येईल. क्रिकेट खेळणारे खेळाडू आपल्या नजरेसमोर कायमच असतात. त्यांना अनेक प्रकारे मानधन, भत्ते, पुरस्कर्ते नक्की मिळतात. अगदी क्लब दर्जाच्या खेळाडूंपासून ते IPL किंवा आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट खेळणारा खेळाडूदेखील आता बऱ्यापैकी सधन असतो. अर्थात ह्यासाठी तुम्ही चांगले क्रिकेट खेळणे अत्यंत आवश्यक आहे. तुम्ही जोपर्यंत खेळाडू म्हणून कामगिरी करत असता तोपर्यंत हे सर्वच प्रायोजक तुमच्यासाठी झटत असतात. आता अगदी साध्या क्रिकेटपटूलादेखील विविध बँका, मल्टिनॅशनल कंपन्या, रेल्वे, एअर इंडिया आणि अशा अनेक ठिकाणी उत्तम नोकऱ्या आणि रोजगाराच्या संधी उपलब्ध आहेत. ह्याशिवाय खेळाडू म्हणून निवृत्ती घेतल्यानंतर, स्वतः एखादा क्रिकेट क्लब सुरू करणे, अकॅडमी सुरू करणे, क्रिकेट प्रशिक्षण, स्तंभलेखन, समालोचन अशा अनेक वित्तीय संधी क्रिकेट हा खेळ आपल्यासाठी घेऊन येतो. अनेक नावाजलेले क्रिकेटपटू अम्पायर्स (पंच) म्हणून काम करतानासुद्धा आपल्याला पाहायला मिळतात.

क्रिकेटमध्ये प्रत्यक्ष न खेळता इतर अनेक गोष्टींमध्ये करिअर करता येते. ह्यापैकी पुढील काही गोष्टींचा घेतलेला हा मागोवा.

१. ग्राऊंड्समन – ग्राऊंड्समन ही व्यक्ती खेळपट्टी आणि ग्राउंड खेळण्यासाठी योग्य आहे ना हे निश्चित करते. विशिष्ट माती, गवत ह्याची शास्त्रीय सांगड घालून खेळपट्टी आणि मैदान बनवले जाते. ही निश्चितच एक वेगळी कला आहे. पिच क्युरेटर किंवा ग्राऊंड्समन ह्या एक्सपर्ट्सना क्रिकेट क्षेत्रात नक्कीच खूप संधी आहे.

२. संख्याशास्त्रज्ञ (Statistician) – ह्या विद्यार्थ्यांची आकडेमोड चांगली आहे अशा मुलांसाठी हा चांगला पर्याय असू शकतो. क्रिकेट खेळाची माहिती, वाचन तसेच तपशिलांची माहिती असेल ही मंडळी क्रिकेटमध्ये संख्याशास्त्रज्ञ म्हणून नक्की काम करू शकतात. ही माहिती प्रत्येक संघाला तर हवीच असते, पण त्याचबरोबर टीव्ही प्रक्षेपणामध्येसुद्धा ही माहिती वापरली जाते. एकूणच ह्या मंडळींना क्रिकेट प्रक्षेपण क्षेत्रात नक्कीच मागणी आहे.

३. पंच (Umpires) – राज्य क्रिकेट संघटनेशी संपर्क साधून पंच परीक्षेसाठी अर्ज करता येतो. ह्या संघटनांतर्फे राज्य पातळीवर आणि BCCI तर्फे देश पातळीवर लेखी आणि प्रत्यक्ष (practical) परीक्षा घेतली जाते. वरच्या पातळीवर पंच म्हणून काम करणाऱ्यासाठी चांगले वेतनदेखील मिळते. ह्यासाठी क्रिकेटच्या नियमांचा अभ्यास असणे आवश्यक आहे. BCCI तर्फे Level १ आणि Level २ अशा परीक्षा घेतल्या जातात. पंच म्हणून काम करण्यासाठी खेळ खेळता यावा, अशी काही अट येथे असत नाही.

४. क्रिकेट पत्रकार – आता अनेक खेळांमध्ये, विशेषतः क्रिकेटमध्ये पत्रकारांना मोठे वलय प्राप्त झाले आहे. इंटरनेटच्या उगमापासून अनेकविध माध्यमांमधून नोकरीच्या अनेक संधी उपलब्ध असतात.

५. फिजिओ – ही मंडळी प्रामुख्याने खेळाडूंच्या तंदुरुस्तीवर काम करतात.

६. न्यूट्रीशियन – ही मंडळी खेळाडूंचा आहार, त्यांना आवश्यक असणारे घटक, आणि त्यांच्या एकूणच आहार विषयक गोष्टींवर काम करतात.

७. क्रिकेट किट तयार करणे – क्रिकेट खेळाचे साहित्य बनवणे हा एक चांगला व्यापार असू शकतो. ह्याद्वारे रोजगाराच्या अनेक संधी उपलब्ध होऊ शकतात.

८. ऑपरेशन मॅनेजमेंट – ही मंडळी क्रिकेट संघाचे किंवा स्पर्धांचे नियोजक असतात. लॉजिस्टिक्सपासून सुरक्षेपर्यंत सर्व गोष्टींची जबाबदारी त्यांचीच असते. खेळाडूंची हॉटेल व्यवस्था, प्रवासाची सोय, मनोरंजन, पत्रकार परिषद, बक्षीस वितरण, आदि सर्व गोष्टींसाठी ही मंडळी झटत असतात.

९. मुलाखतकार – क्रिकेटपटूंची टीव्ही / रेडिओ माध्यमातून खुसखुशीत मुलाखत घेणे व प्रक्षेपित करणे हे ह्यांचे काम असते. सध्याच्या मीडियाच्या जमान्यात हा एक चांगला पर्याय आहे.

१०. संगणक तज्ज्ञ – ही मंडळी क्रिकेट खेळातदेखील अनेक प्रकारे योगदान देऊ शकतात. सध्या ऑनलाईन खेळांची चलती आहे. ह्या ऑनलाईन दुनियेत काम करण्यासाठी अॅनिमेटर, सॉफ्टवेअर इंजिनियर, कोडर्स अशा सर्वच क्षेत्रात रोजगाराच्या संधी उपलब्ध आहेत.

ही वर असलेली यादी अगदीच प्रातिनिधिक आहे. एकूणच क्रिकेट ह्या क्षेत्रातदेखील रोजगाराच्या अनेक वेगवेगळ्या संधी उपलब्ध आहेत. क्रिकेटर म्हणून खेळणे हे प्रत्येकाचेच स्वप्न असू शकते, पण प्रत्येकजण ते पूर्ण करेलच असे नाही. परंतु ह्या वेगवेगळ्या पर्यायांची तपासणी आणि योग्य पर्यायाची निवड करून आपण नक्कीच क्रिकेटमध्ये आपले योगदान देऊ शकतो.
अॅडव्होकेट शैलेश कुलकर्णी
फोंडा, गोवा
दूरध्वनी – +९१ ७८७५४४५३९९